บทที่ ๖ นโยบายการเงินและนโยบายการคลัง

บทที่ 6  นโยบายการเงินและนโยบายการคลัง

                รัฐบาลของประเทศกำลังพัฒนาอย่างประเทศไทยมีหน้าที่สำคัญประการหนึ่ง  คือ  วางแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมให้คนในประเทศมีรายได้สูงขึ้น  ทุกคนจะได้มีกินมีใช้  แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมของไทย  จะกำหนดเป้าหมายไว้ว่าต้องการให้รายได้ของคนส่วนรวมสูงขึ้นเฉลี่ยในอัตราร้อยละเท่าไหร่ต่อปี  แต่บางปีอาจจะมีเหตุการณ์ที่ทำให้รายได้ไม่สูงขึ้นตามอัตราที่กำหนดไว้  เช่น  มีภาวะเงินเฟ้อ  หรือภาวะเงินฝืดเกิดขึ้น  ซึ่งรัฐบาลต้องหาสาเหตุเพื่อทำการแก้ไข

1. ภาวะเงินเฟ้อ ภาวะเงินฝืด และ ภาวะเงินตึง
          รัฐบาลของประเทศกำลังพัฒนาอย่างไทยเรามีภาระหน้าที่ที่สำคัญอีกประการหนึ่ง คือ วางแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมให้คนในประเทศมีรายได้สูงขึ้น ทุกคนจะได้มีกินมีใช้ แผนพัฒนาเศรษฐกิจของรัฐบาลไทย มีเป้าหมายให้รายได้ของคนส่วนรวมสูงขึ้นเฉลี่ยในอัตราร้อยละ 7 ต่อปี แต่บางปีมีเหตุการณ์ที่เหนี่ยวรั้งทำให้รายได้ไม่สูงขึ้นตามอัตราที่กำหนดไว้ เช่น มีภาวะเงินเฟ้อ หรือ ภาวะเงินฝืดเกิดขึ้น ซึ่งรัฐบาลจะต้องรีบหาสาเหตุและเข้าแก้ไขเสียก่อนที่จะเป็นผลร้ายต่อการพัฒนาประเทศ

           1.1 ภาวะเงินเฟ้อ(Inflation) เป็นภาวะที่ระดับราคาสินค้าหรือบริการโดยทั่วไปสูงขึ้นเรื่อย ๆ ด้วยเหตุผลหลายประการ แต่ที่สำคัญมักเกิดขึ้นจากการที่ประชาชน และรัฐบาลมีความต้องการการใช้จ่ายเงินซื้อสินค้า หรือบริการสูงกว่าจำนวนสินค้าหรือบริการที่มีอยู่ในขณะนั้น ทำให้ราคาสินค้าทั่วไปเฉลี่ยแล้วมีแนวโน้มสูงขึ้นเรื่อย ๆ ซึ่งสังเกตได้จากตัวเลข ดัชนีราคา (price index) สูงขึ้น หรืออาจเกิดจากการที่ผู้ผลิตสินค้ามีต้นทุนสูงเกินไป เช่น ต้องใช้น้ำมันในราคาสูงขึ้น เพราะน้ำมันขึ้นราคา หรือผู้ผลิตต้องเสียค่าจ้าง แรงงานมากกว่าปกติ เพราะคนงานเรียกร้องค่าจ้างสูงขึ้น เป็นต้น เมื่อสินค้าราคาสูงขึ้นมาก ประชาชน ก็เดือดร้อนที่จะต้องซื้อหาสินค้าราคาแพงทั้ง ๆ ที่มีรายได้เท่าเดิม

 

         

          1.2 ภาวะเงินฝืด(Deflation)  เป็นภาวะตรงกันข้ามกับภาวะเงินเฟ้อ คือ เป็นภาวะที่ระดับราคาสินค้าหรือบริการโดยทั่วไปลดต่ำลงเรื่อย ๆ ด้วยเหตุหลายประการ แต่ที่สำคัญ มักเกิดจากการที่ปริมาณเงินหมุนเวียนในระบบเศรษฐกิจมีน้อยกว่าจำนวนสินค้า และบริการที่มีอยู่ในขณะนั้น หรือสินค้าบริการขายไม่ออก พ่อค้าอาจต้องลดราคาสินค้าของตนเพื่อให้ขายได้บ้าง ราคาสินค้าโดยทั่วไป ในภาวะเงินฝืดจึงลดต่ำลง เป็นผลให้ธุรกิจฝืดเคือง และขยายตัวช้าลง การผลิตสินค้าลดลง ผู้ผลิตเลิกจ้างคนงาน ทำให้มีการว่างงานเกิดขึ้น

         

           1.3 ภาวะเงินตึง (Tight Money) เป็นภาวะที่เกิดความไม่สมดุลกันระหว่างความต้องการสินเชื่อของประชาชนกับการให้สินเชื่อของสถาบันการเงิน ประชาชนมีความต้องการกู้ยืมเงินสูง แต่สถาบันการเงินให้กู้ยืมเงินไม่เพียงพอกับความต้องการของประชาชน ภาวะเงินตึงอาจเกิดจากประชาชนต้องการกู้ยืมเงินมากเกินไป เพราะเป็นช่วงที่เศรษฐกิจกำลังขยายตัว ในขณะที่สถาบันการเงินสามารถระดมเงินฝากจากประชาชนได้น้อย เมื่อเกิดภาวะเงินตึงจึงมีผลให้โครงการใช้จ่ายลงทุนของการผลิตสินค้า และบริการชะงักงัน การจ้างงานลดน้อยลง และอัตราการขยายตัวทางเศรษฐกิจของประเทศอาจตกต่ำลง
 2. ผลของภาวะเงินเฟ้อ ภาวะเงินฝืด และ ภาวะเงินตึง
          เมื่อประเทศชาติต้องประสบกับภาวะเงินเฟ้อ ภาวะเงินฝืด และภาวะเงินตึง ประชาชนโดยส่วนรวมย่อมได้รับผลกระทบทั้งที่เป็นผลดี และเป็นผลเสีย คือ
          2.1 ผลดี ในภาวะเงินเฟ้ออย่างอ่อน ระดับราคาสินค้าโดยทั่วไปจะสูงขึ้นประมาณร้อยละ 1 – 5  ต่อปี จูงใจให้ผู้ผลิตลงทุนขยายการผลิตมากขึ้น เมื่อมีการลงทุนเพิ่มขึ้น มีการใช้ปัจจัยการผลิต ( ที่ดิน แรงงาน ทุน และ ผู้ประกอบการ) มากขึ้น เป็นผลทำให้ประชาชนมีรายได้สูงขึ้น และสินค้าที่ผลิตได้ก็ซื้อง่ายขายคล่อง ในระยะนี้เกษตรกรอาจได้รับผลประโยชน์จากภาวะเงินเฟ้อ เนื่องจากขายพืชผลการเกษตรได้ราคาสูงขึ้น แต่ต้นทุนการผลิตยังเท่าเดิม ผู้ประกอบการที่ซื้อสินค้าเก็บไว้ล่วงหน้าก็จะได้รับผลกำไรจากราคาสินค้าที่สูงขึ้น
          ส่วนภาวะเงินฝืด และภาวะเงินตึงนั้น ราคาสินค้าโดยทั่วไปจะลดต่ำลง เป็นผลดีแก่ผู้มีรายได้ประจำ เช่น ข้าราชการ พนักงานรัฐวิสาหกิจ และบริษัทห้างร้าน เพราะเขามีรายได้เท่าเดิม แต่สามารถซื้อหาสินค้ามาสนองความต้องการได้มากขึ้น เนื่องจากสินค้าโดยทั่วไปมีราคาต่ำลง
          2.2 ผลเสีย เมื่อเกิดภาวะเงินเฟ้อจนกระทั่งราคาสินค้าโดยทั่วไปสูงขึ้นอย่างรวดเร็ว จะเป็นผลเสียแก่ผู้ที่มีรายได้ประจำ หรือกลุ่มบุคคลที่ได้รับรายได้เพิ่มขึ้นในอัตราที่น้อยกว่าอัตราการเพิ่มของราคาสินค้าและบริการ เช่น นายชุ่ม เป็นภารโรงมีเงินเดือน เดือนละ 2,000 บาท เคยเลี้ยงดูครอบครัวด้พอกินพอใช้ แต่พอเกิดภาวะเงินเฟ้อ ราคาสินค้าสูงขึ้น ครอบครัวนายชุ่มเริ่มเดือดร้อนไม่พอกินพอใช้ เพราะนายชุ่มได้รับเงินเดือนเท่าเดิม แต่สินค้าราคาแพงขึ้น
          เมื่อเกิดภาวะเงินเฟ้ออย่างรุนแรงจนราคาสินค้าและบริการสูงขึ้นอย่างรวดเร็ว ค่าของเงินก็จะตกต่ำลง ตัวอย่างเช่น สมมติว่าเดิมเคยใช้เงิน 100 บาท ซื้อข้าวได้ 1 ถัง ต่อมาเกิดภาวะเงินเฟ้อทำให้ราคาข้าวสารสูงขึ้นเป็นถังละ 200 บาท ดังนี้ เงิน 100 บาทจะซื้อข้าวได้น้อยลงเหลือเพียงครึ่งถังเป็นต้น ในภาวะเงินเฟ้ออย่างรุนแรงประชาชนจะไม่ยอมเก็บเงินไว้เพราะเกรงว่าค่าของเงินจะตกต่ำลงอีก ต่างก็รีบใช้จ่ายเงินออกไปก่อนที่เงินจะไร้ค่า ผู้มีสินค้าก็จะพยายามกักตุนไว้ไม่ยอมขาย ซึ่งก็จะมีผลให้ภาวะเงินเฟ้อรุนแรงยิ่งขึ้น
          สำหรับภาวะเงินฝืดเป็นภาวะของประชาชนมีความสามารถที่จะจ่ายเงินซื้อสินค้าและบริการได้น้อยกว่าปริมาณสินค้า และบริการที่มีอยู่ เมื่อสินค้าที่ผลิตขายไม่ออก ผู้ผลิตก็ต้องลดราคาลงจนขาดทุนหรือได้กำไรน้อยลงไม่คุ้มกับทุน ผู้ผลิตบางส่วนอาจเลิกการผลิตหรือลดปริมาณการผลิตลง จนเกิดปัญหาการว่างงานจำนวนมาก และเมื่อมีคนว่างงานจำนวนมาก คนเหล่านั้นไม่มีรายได้พอที่จะจับจ่ายใช้สอยตามปกติได้ สินค้าและบริกรที่ผลิตได้ก็จะยิ่งขายไม่ออก ทำให้ระดับการผลิตและการจ้างงานต้องลดต่ำลงไปอีก ในภาวะเช่นนี้ ระดับรายได้ของคนส่วนรวมจะลดต่ำลงกว่าเป้าหมายที่รัฐบาลกำหนดไว้ในแผนพัฒนาประเทศ
          ส่วนภาวะเงินตึง ซึ่งเป็นภาวะที่ประชาชนไม่สามารถกู้ยืมเงินมาใช้สอย หรือลงทุนขยายการผลิตได้ตามปกติ ทำให้กระทบกระเทือนต่อการลงทุน การขยายกิจการผลิตสินค้าและบริการ เมื่อโครงการลงทุนต่าง ๆ ชะงักงัน การจ้างงานลดลง อาจมีผลทำให้อัตราการขยายตัวทางเศรษฐกิจของประเทศต่ำกว่าเป้าหมายที่วางไว้ แต่ตามปกติภาวะเงินตึงมักเกิดขึ้นในระยะสั้น ๆ เท่านั้น
          เมื่อเกิดภาวะเงินเฟ้อ ภาวะเงินฝืด และ ภาวะเงินตึง ซึ่งกระทบกระเทือนแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคม ทำให้รายได้ของคนส่วนรวมไม่สูงขึ้นตามเป้าหมายที่วางไว้ รัฐบาลจึงต้องเข้าแก้ไขภาวะเงินเฟ้อ หรือ ภาวะเงินฝืด โดยการใช้นโยบายการเงินและนโยบายการคลัง
3. การแก้ไขภาวะเงินเฟ้อ ภาวะเงินฝืด และภาวะเงินตึง
          3.1 การแก้ไขภาวะเงินเฟ้อ ภาวะเงินเฟ้อที่เกิดจากประชาชนมีความต้อการซื้อสินค้า หรือบริการมากกว่าปริมาณสินค้าหรือบริการที่จะสนองความต้องการได้ ทำให้ราคาสินค้าโดยทั่วสูงขึ้น การแก้ไขภาวะเงินเฟ้ออาจกระทำได้ 2 ทาง คือ
(1) พยายามเพิ่มปริมาณสินค้า และบริการให้เพียงพอกับความต้องการ ซึ่งกระทำได้ยาก เพราะการผลิตสินค้าเป็นเรื่องของเอกชน รัฐบาลจะเข้าไปบังคับให้เอกชนเพิ่มการผลิตนั้นย่อมทำได้ยากและการเพิ่มปริมาณการผลิตก็ต้องใช้เวลาในการสร้างโรงงานและติดตั้งเครื่องจักร
(2) พยายามลดความต้องการสินค้า และบริการของประชาชนลง โดยรัฐบาลพยายามหามาตรการต่าง ๆ ดึงเอาเงินทางภาคเอกชนเข้ามาทางรัฐบาลให้มากขึ้น ทำให้ปริมาณเงินภาคเอกชนลดลง
(3) ลดต้นทุนการผลิต โดยรัฐบาลพยายามหามาตรการต่าง ๆ ช่วยลดต้นทุนการผลิตของผู้ประกอบการ เช่น ควบคุมราคาน้ำมัน ลดภาษีอากรและค่าธรรมเนียม เป็นต้น
          การที่รัฐบาลจะเข้าไปแก้ไขภาวะเงินเฟ้อให้ได้ผลอย่างรวดเร็ว ก็คือ พยายามหาทางลดอำนาจซื้อของประชาชนลงให้พอดีกับปริมาณสินค้า และบริการที่มีอยู่โดยให้ธนาคารกลางควบคุมปริมาณเงินในมือของประชาชนให้มีปริมาณน้อยลง เช่น ธนาคารกลางเอาพันธบัตรรัฐบาลออกขายแก่ประชาชนทั่วไป การขายพันธบัตรออกไป รัฐบาลจะได้เงินจากประชาชนเข้าคลังมากขึ้นและเงินในมือประชาชนจะมีปริมาณน้อยลง เป็นต้น ซึ่งเป็นการใช้นโยบายการเงิน ในขณะเดียวกันรัฐบาลก็อาจหาทางเพิ่มอัตราภาษีอากร เพื่อดึงเอาเงินจากประชาชนเข้ามาในรูปแบบภาษีอากรให้มากขึ้น และพยายามใช้จ่ายเงินงบประมาณออกไปให้น้อยลงกว่ารายได้ของรัฐบาล การเรียกเก็บภาษีจากประชาชนสูงขึ้น และใช้จ่ายเงินงบประมาณออกไปให้น้อยลงกว่ารายได้ของรัฐบาล การเรียกเก็บภาษีจากประชาชนสูงขึ้น และใช้จ่ายเงินงบประมาณให้น้อยลงเช่นนี้ รัฐบาลจะได้เงินจากประชาชนเข้าคลังมากขึ้น และเงินในมือของประชาชน จะมีปริมาณลดลง วิธีการเช่นนี้เป็นการใช้นโยการคลัง ซึ่งรัฐบาลจะนำมาใช้ร่วมกับ ซึ่งรัฐบาลจะนำมาใช้ร่วมกับนโยบายการเงิน เพื่อแก้ไขภาวะเงินเฟ้อ
          3.2 การแก้ไขภาวะเงินฝืด ภาวะเงินฝือที่เกิดจากปริมาณเงินหมุนเวียนมีอยู่น้อยกว่าปริมาณสินค้า พ่อค้าขายไม่ออกจึงต้องลดราคาสินค้าลงเมื่อต้นทุนเท่าเดิมแต่พ่อค้าต้องขายสินค้าราคาต่ำลง เมื่อผู้ผลิตลดหรือเลิกทำการผลิตเลิกจ้างคนงาน เลิกใช้วัตถุดิบ จะมีผลให้คนว่างงานมากขึ้น
          การที่รัฐบาลจะเข้าไปแก้ไขภาวะเงินฝืดให้ได้ผลอย่างรวดเร็ว ก็คือ พยายามหาทางเพิ่มอำนาจซื้อของประชาชนให้สูงขึ้นให้พอดีกับปริมาณสินค้าที่มีอยู่ โดยให้ธนาคารกลางหาทางเพิ่มปริมาณเงินในมือของประชาชนให้มีปริมาณสูงขึ้น เช่น ธนาคารกลางเอาเงินไปซื้อพันธบัตรรัฐบาลคืนจากประชาชน การรับซื้อพันธบัตรรัฐบาลคืนกลับมา รัฐบาลจะต้องจ่ายเงินออกไป และเงินในมือประชาชนจะมีปริมาณสูงขึ้น เป็นต้น ซึ่งเป็นการใช้นโยบายการเงินในขณะเดียวกันรัฐบาลก็พยายามใช้จ่ายเงินงบประมาณออกไปสู่ประชาชนให้มากขึ้น และเก็บภาษีอากรจากประชาชนให้น้อยลง เพื่อให้เงินในมือประชาชนมีปริมาณมากขึ้น วิธีการเช่นนี้เป็นการใช้นโยบายการคลังซึงรัฐบาลจะนำมาใช้ร่วมกับนโยบายการเงินเพื่อแก้ไขภาวะเงินฝืด
          3.3 การแก้ไขภาวะเงินตึง เนื่องจากภาวะเงินตึงอาจเกิดจากสถาบันการเงินสามารถระดมเงินฝากได้น้อย และประชาชนมีความต้องการกู้เงินมากเกินไป และมักเป็นภาวะที่เกิดขึ้นในระยะสั้น ๆ เป็นครั้งเป็นคราว รัฐบาลอาจแก้ได้โดยให้ดอกเบี้ยเงินฝากมีอัตราสูงขึ้น ยกเว้นภาษีดอกภาษีดอกเบี้ยเงินกู้จากต่างประเทศเพ่อเปิดโอกาสให้สถาบันนำเงินกู้ต่างประเทศเข้ามามากขึ้น ในขณะเดียวกันก็อาจชะลอการกู้ยืมของประชาชนโดยการเพิ่มอัตราดอกเบี้ยเงินกู้ยืมให้สูงขึ้น หรือกำหนดให้สถาบันการเงินให้กู้ยืมไปลงทุนตามโครงการที่จำเป็นต่อการพัฒนาประเทศให้มากขึ้น
 4. นโยบายการเงิน
          4.1 ปริมาณเงิน  ก่อนที่จะทำความเข้าใจถึงนโยบายการเงิน นักเรียนควรจะทำความเข้าใจเสียก่อนว่า เมื่อรัฐบาลจัดทำเงินตราขึ้นมาแล้วได้นำไปใช้หมุนเวียนกันอย่างไร ซึ่งอาจทำความเข้าใจได้ตามแผนภูมิดังต่อไปนี้

ตามแผนภูมิ เงินตรา คือ ธนบัตรกับเหรียญกษาปณ์ที่ใช้หมุนเวียนซื้อขายแลกเปลี่ยนกันได้มาจากโรงพิมพ์ธนบัตรของธนาคารแห่งประเทศไทย  ซึ่งผลิตธนบัตรขึ้นมาโดยมีทุนสำรองเป็นทองคำ และเงินตราต่างประเทศจำนวนหนึ่งกับเหรียญกษาปณ์ ซึ่งกองกษาปณ์ กรมธนารักษ์ กระทรวงการคลังเป็นผู้ผลิตขึ้นมา ธนบัตรและเหรียญกษาปณ์ ที่รัฐบาลผลิตออกมารวมเป็นเงินตราที่ออกใช้กระจายอยู่ในมือประชาชนในธนาคารและในมือรัฐบาล

         ปริมาณเงิน คือ เงินที่พร้อมที่จะใช้แลกเปลี่ยนซื้อขายสินค้าหรือบริการ ใช้ชำระหนี้ได้ ตามความต้องการของประชาชนทันที ปริมาณเงินในความหมายอย่างแคบ ได้แก่ (1) ธนบัตร (2) เหรียญกษาปณ์ (3)เงินฝากกระแสรายวันที่ถือโดยประชาชนเท่านั้น และเมื่อนำปริมาณเงินตามความหมายอย่างแคบมารวมกับเงินฝากประจำในสถาบันการเงินจะเป็น ปริมาณเงินตามความหมายอย่างกว้าง           ถ้าหากปริมาณเงินในมือประชาชนสูงขึ้น อำนาจซื้อของประชาชนก็จะเพิ่มตามไปด้วย ยิ่งปริมาณเงินเพิ่มเร็วเท่าใด อำนาจซื้อของประชาชนก็จะเร็วขึ้นเท่านั้น ถ้าหากอำนาจซื้อของประชาชนเพิ่มขึ้นเท่านั้น ถ้าหากอำนาจซื้อของประชาชนเพิ่มขึ้นมากกว่าปริมาณสินค้าและบริการที่จะสนองความต้องการที่เพิ่มขึ้นแล้วอาจผลักดันให้ราคาสินค้าโดยทั่วไปสูงขึ้น จนเกิดภาวะเงินเฟ้อขึ้นได้ ในทางตรงกันข้าม ถ้าปริมาณเงินมีน้อยกว่าปริมาณสินค้าและบริการ อาจพลักดันให้ราคาสินค้าโดยทั่วไปตกต่ำลง จนเกิดภาวะเงินฝืดขึ้นได้ ทั้งภาวะเงินเฟ้อ และภาวะเงินฝืดจะเป็นผลเสียต่อการพัฒนาประเทศ ในการนี้รัฐบาลอาจแก้ไขโดยใช้นโยบายการเงิน  

         4.2 วัตถุประสงค์ของนโยบายการเงิน เงินนั้นมีความสำคัญต่อภาวะเศรษฐกิจของประเทศ การพัฒนาเศรษฐกิจจะไปสู่เป้าหมาย รัฐจะต้องคอยรักษาปริมาณเงินในมือประชาชนให้พอดีกับปริมาณสินค้าและบริการที่มีอยู่พยายามให้อัตราการขยายตัวในการผลิตสินค้าและบริการ วัตถุประสงค์ของรัฐบาลในการดำเนินนโยบายการเงินก็คือ ให้ธนาคารแห่งประเทศไทยควบคุมปริมาณเงินในมือประชาชนให้อยู่ในปริมาณที่เหมาะสม ป้องกันมิให้เกิดภาวะเงินเฟ้อหรือเงินฝืดขึ้น เพื่อให้ประเทศมีเสถียรภาพทางเศรษฐกิจ

        4.3 เครื่องมือของนโยบายการเงิน เนื่องจากรัฐบาลเป็นผู้ออกธนบัตรและควบคุมการให้กู้ยืมเงินของสถาบันต่าง ๆ โดยมีธนาคารกลาง ( กรณีประเทศไทยได้แก่ธนาคารแห่งประเทศไทย) เป็นผู้ควบคุมปริมาณเงินที่มีอยู่ในมือของประชาชน ถ้าในขณะใดรัฐบาลเห็นว่าปริมาณเงินในมือของประชาชนมีมากเกินไปจนอาจทำให้เกิดภาวะเงินเฟ้อขึ้นได้ ธนาคารกลางก็อาจหาทางลดปริมาณเงินในมือประชาชนให้น้อยลง เช่น อาจดำเนินมาตรการเพื่อให้ธนาคารพาณิชย์ปล่อยเงินให้ประชาชนกู้น้อยลง หรือนำพันธบัตรรัฐบาลออกขายแก่ประชาชน เหล่านี้จะเป็นผลให้เงินในมือของประชาชนลดลง ในทางตรงกันข้าม ถ้าในขณะใดประเทศอยู่ในภาวะเงินฝืด รัฐบาลต้องการจะให้ประชาชนมีเงินในมือมากขึ้น เพื่อเพิ่มอำนาจซื้อของประชาชนให้สูงขึ้นธนาคารกลาง ก็อาจซื้อพันธบัตรรัฐบาลคืนมาโดยจ่ายเงินออกไป หรืออาจสนับสนุนให้ธนาคารพาณิชย์ปล่อยเงินให้ประชาชนกู้ได้มากขึ้น เป็นต้น 

5. วิธีการควบคุมปริมาณเงินของธนาคารกลาง อาจจำแนกได้ดังนี้ 

      5.1 การเพิ่มหรือการลดอัตราเงินสดสำรองตามกฎหมาย เมื่อธนาคารพาณิชย์รับฝากเงินจากประชาชนไว้ และจะให้กู้ต่อไป ธนาคารกลางจะกำหนดให้ธนาคารพาณิชย์เก็บเงินสดสำรองไว้จำนวนหนึ่ง เพื่อเป็นที่อุ่นใจของผู้ฝากเงิน กับเพื่อควบคุมการให้สินเชื่อของธนาคารพาณิชย์ ตัวอย่างเช่น เดิมธนาคารกลางกำหนดอัตราเงินสดสำรองไว้ร้อยละ 20  ของเงินฝาก เมื่อธนาคารพาณิชย์รับฝากเงินจาก นาย ก ไว้ 100,000 บาท ธนาคารพาณิชย์จะให้ นาย ข กู้ต่อไปได้ 80,000 บาท ถ้าธนาคารกลางต้องการให้ธนาคารพาณิชย์ให้นาย ข กู้ได้มากขึ้น ก็จะลดอัตราเงินสดสำรองจากเดิมร้อยละ 20 ลงเหลือ ร้อยละ 10 ของเงินฝาก ธนาคารพาณิชย์ก็จะให้นาย ข กู้ได้ถึง 90,000 บาท ในทางตรงกันข้าม ถ้าธนาคารกลางต้องการจะให้ธนาคารพาณิชย์ปล่อยเงินให้ นาย ข กู้ได้น้อยลงก็จะเพิ่มอัตราเงินสดสำรองจากเดิมร้อยละ 20 เป็นร้อยละ 30 ของเงินฝาก ดังนี้ธนาคารพาณิชย์ก็จะให้นาย ข กู้ได้เพียง 70,000 บาท         ตามตัวอย่างข้างต้นนี้ ถ้าธนาคารกลางต้องการจะให้ปริมาณเงินในมือของประชาชนสูงขึ้น เพื่อแก้ไขภาวะเงินฝืด ธนาคารกลางก็จะส่งเสริมการให้กู้ยืมของธนาคารพาณิชย์โดยลดอัตราเงินสดสำรองตามกฎหมายให้ต่ำลงจากเดิม และถ้าต้องการจะลดปริมาณเงินในมือของประชาชนให้น้อยลงเพื่อแก้ไขภาวะเงินเฟ้อ ธนาคารกลางก็จะจำกัดการให้กู้ยืมของธนาคารพาณิชย์ โดยเพิ่มอัตราเงินสดสำรองตามกฎหมายให้สูงขึ้นจากเดิม 

        5.2 การเพิ่มหรือลดอัตรารับช่วงซื้อลดตั๋วเงิน การกู่ยืมโดยใช้ตั๋วเงินประเภทต่าง ๆ เป็นหลักประกัน ตัวอย่างเช่น นายสมศักดิ์ ต้องการกู้เงินจากธนาคารกรุงเทพ 1 ล้านบาท  จึงออกตั๋วเงินมีอายุ 1 ปี นำไปขายลดให้ก่ธนาคารกรุงเทพ ในการนี้ธนาคารกรุงเทพจะคิดส่วนลด เรียกว่าอัตราซื้อลด สมมติว่า อัตราซื้อลดร้อยละ 10 ธนาคารกรุงเทพก็จะจ่ายเงินให้นายสมศักดิ์ เพียง 900,000 บาท หักส่วนลดไว้ 100,000 บาท เมื่อตั๋วเงินครบกำหนด ธนาคารกรุงเทพจะเรียกเก็บเงินจากนายสมศักดิ์เต็มจำนวน 1 ล้านบาท ธนาคารกรุงเทพเมื่อรับซื้อตั๋วเงินไว้ ต้องการเงินสดก็จะนำตั๋วเงินฉบับเดียวกันนี้ไปขายต่อให้กับธนาคารกลาง โดยธนาคารกลางจะหักอัตรารับช่วงซื้อลดออกจำนวนหนึ่ง ธนาคารกรุงเทพจะได้กำไรจากการรับซื้อตั๋วเงินมากน้อยเพียงใด จึงขึ้นอยู่กับการกำหนดอัตรารับช่วงซื้อลดของธนาคารกลาง 

          ตามตัวอย่างข้างต้นนี้ สมมติว่ามีภาวะเงินเฟ้อเกิดขึ้น ธนาคารกลางต้องการให้ประชาชนกู้เงินให้มากขึ้นจะได้มีอำนาจซื้อมากขึ้น ก็อาจคิดอัตรารับช่วงซื้อลดเพียงร้อยละ 8 ซึ่งธนาคารกรุงเทพก็ยังมีกำไรจากการรับซื้อตั๋วเงินเพียงร้อยละ 2 แต่ถ้าประเทศมีภาวะเงินเฟ้อเกิดขึ้น ธนาคารกลางต้องการให้ลดอำนาจซื้อของประชาชนลง ก็อาจคิดอัตรารับช่วงซื้อลดสูงขึ้นเป็นร้อยละ 10 เท่ากับที่ธนาคารกรุงเทพรับซื้อลดจากนายสมศักดิ์ ในการนี้ธนาคารกรุงเทพจะไม่ได้ผลกำไรเลยทั้งนี้อาจต้องขาดทุนเพราะต้องเสียค่าใช้จ่ายต่าง ๆ ในการรับซื้อตั๋วเงินด้วย ธนาคารกรุงเทพก็จะเลิกรับซื้อตั๋วเงิน

          5.3 การซื้อขายหลักทรัพย์ หลักทรัพย์ทั้งของรัฐบาลและเอกชน เช่น พันธบัตรรัฐบาล ใบหุ้นขององค์การธุรกิจ ตั๋วเงินของธนาคารพาณิชย์เหล่านี้ ธนาคารกลางอาจใช้เครื่องมือดำเนินนโยบายการเงินได้เป็นอย่างดี สมมติว่า ธนาคารต้องการจะเพิ่มปริมาณเงินในมือของประชาชนเพื่อแก้ไขภาวะเงินฝืด ธนาคารกลางก็จะประกาศรับซื้อหลักทรัพย์ชนิดต่าง ๆ จากสถาบันการเงินหรือประชาชนที่ถือหลักทรัพย์เหล่านั้น เมื่อธนาคารกลางจ่ายเงินรับซื้อหลักทรัพย์ออกไป ก็จะทำให้ปริมาณเงินในมือของประชาชนเพิ่มขึ้น แต่ถ้าธนาคารต้องการจะลดปริมาณเงินในมือของประชาชน เพื่อแก้ภาวะเงินเฟ้อ ธนาคารกลางก็จะประกาศขายหลักทรัพย์ออกไป เมื่อสถาบันการเงินและประชาชน จ่ายเงินซื้อหลักทรัพย์ที่รัฐบาลขายปริมาณเงินในมือของประชาชนก็จะลดน้อยลง

อ้างอิงจาก : เอนก เธียรถาวร และคณะ.  ๒๕๓๕. หนังสือเรียนสังคมศึกษา รายวิชา ส ๐๖๒ การเงิน การธนาคาร และการคลัง . กรุงเทพมหานคร :  วัฒนาพานิช